Het Koninkrijk Marokko bruist van economische activiteiten. De vooruitzichten voor 2017 zijn spannend: de groei wordt geschat op 4%[1], het koninkrijk wordt toegelaten tot de Afrikaanse Unie waardoor Marokko zijn gateway rol in Afrika opnieuw kan bevestigen. De Maritieme handel, 15% van de totale economie zal worden versterkt door een reeks plannen en strategieën die de groei duurzaam zullen maken. De haven van Tanger Med kreeg twee nieuwe terminals, Tanger Med 2 bereikte de wereldwijde top 20 en “Tanger Métropole” heeft tot doel het toeristisch aanbod te versterken. Gastheer van de “COP22” in november 2016, kan Marokko prat gaan op indrukwekkende doelen en kolossale successen zowel op het vlak van de zonne-energie, als van de windenergie en de hydraulische energie. Noor I[2], een set van zonneparken in Ouarzazate – de grootste ter wereld is slechts het begin van een ambitieuze strategie om 42% van een mix van hernieuwbare energie te produceren. Ontdekking van een fascinerend land, de toegangspoort tot Afrika.
Marokko wil de toegangspoort tot het Afrikaanse continent betekenen. De opening naar de buitenwereld is essentieel voor Marokko, dat de toegang tot een markt van 55 landen vertegenwoordigt met een miljard consumenten en 60% van het wereldwijde BBP.
Indien de economische crisis van 2008 doorslaande gevolgen had op wereldvlak, bleef Marokko gespaard dankzij diverse investeringen in infrastructuren, zoals de TGV, wegen en havens. Marokko heeft voordeel getrokken van de vertraging van China op het vlak van textiel, leder en kleine machines. Daarnaast heeft de Arabische Lente vele activiteiten overgeplaatst naar Marokko. Economische groei bleef sterk gedurende meerdere jaren, tot 2015.
In 2016 vertraagde de economische groei met een reële groei van 1,5%[3]. Deze daling kan worden verklaard door de vermindering van de landbouw en een zachte stijging van de niet-agrarische activiteiten. Het begrotingstekort van Marokko bereikte in 2016 3,9% van het BBP tegen 4,3% van het BBP in 2015. Een dalende trend, ondanks een ongunstige internationale context, een laag niveau van de groei, de kosten van bepaalde fiscale maatregelen en bij gebrek aan verwezenlijking van de donaties van de Gulf Cooperation Council (GCC).
Volgens het IMF, “na de slechte resultaten van 2016, zou de economische activiteit naar verwachting moeten versnellen in 2017 en 2018, vooral in de ontwikkelingslanden en de opkomende landen.” Dit geldt ook voor Marokko, waarvan wordt verwacht dat zijn economie zal versnellen met een groei die het IMF vergelijkbaar schat met 2015, het zij 4%.
Marokko, een Afrikaanse Staat
Het jaar 2017 kenmerkt de terugkeer van Marokko in de Afrikaanse Unie. De staatshoofden van de AU vergaderd in Addis Abeba op maandag 30 januari hebben het koninkrijk opgenomen in de Afrikaanse familie. Een omvangrijke campagne voor de re-integratie van Marokko in de AU, opgestart tijdens de Kigali Top van 17 juli 2016 door een formeel verzoek van koning Mohammed VI, de bijeenroeping van een pre-COP22 Afrikaanse top en de vele bezoeken zijn allemaal stappen die door Mohammed VI werden ondernomen en die naar het welslagen hebben geleid.
Groene Energie:
Wij nodigen u uit om ons artikel “Groene Energie” te lezen om het geheel van de infrastructuren te ontdekken, namelijk de zonne-centrales Noor, de strategieën van Marokko op het gebied van energie-mix en de initiatieven die Marokko heeft ondernomen in het kader zijn energiebeleid.
ZEEVERVOER IN MAROKKO
Begrensd door twee zeeën, de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee alsook de Straat van Gibraltar, wenst Marokko zijn maritieme troeven tot zijn hoogste potentieel uit te spelen. Dit is niet zonder reden, 95% van de buitenlandse handel gebeurde in 2015 via het water. Daarnaast werd 70 miljoen ton gedurende de laatste 3 jaar verhandeld via hetzelfde vervoermiddel, hetgeen een groei van 12% betekent ten opzichte van 2012. Daarnaast, kozen 4 miljoen passagiers de zeeweg naar het Marokkaanse grondgebied.
| Kernpunten:
· 3500 km Atlantische kust en een economische zone van ongeveer 1,2 miljoen km² · Geostrategische positie op het kruispunt van de maritieme routes dankzij de Middellandse Zee · Jaarlijkse doorgang van meer dan 100.000 koopvaardijschepen door de Straat van Gibraltar |
Havenstrategie 2030
Met een dergelijke gunstige geografische ligging, heeft Marokko tot doel gesteld het meest concurrerend te zijn. Hoe? Door een haven strategie te ontwikkelen tegen 2030 om zijn rol als toegangspoort tot Afrika beter te bekleden. De belangrijkste doelstellingen van deze strategie bestaan erin meer efficiënte havens te ontwikkelen en Marokko te positioneren als een logistiek platform in de Middellandse Zee. Hiertoe zijn 7 belangrijke havencentra in opbouw, namelijk:
- De Oostelijke kern met de haven Nador West Med die voor te beginnen en haven voor het verschepen van olie en gas zal zijn alsook een energiecentrum (verwerking, verpakking, opslag van koolwaterstoffen en derivaten).
- De Noordwest kern met de havens Tanger en Tanger Med 2 die zullen dienen om het vermogen van de terminals van de haven van Tanger te versterken.
- De kern van het gebied Kenitra-Casablanca-Mohammedia zal het mogelijk maken om de activiteiten van de drie havens te herstructureren. Inderdaad, de stedelijke ontwikkeling van de stad Casablanca heeft tot de uitbreiding van de haven gedwongen. Daarom zal een harmonisatie en een verbetering van het havenbeheer bepaalde activiteiten naar de havens van Mohammedia en Kenitra te brengen. De haven van Casablanca zal, onder anderen, alle in bulk, neo-bulk of conventionele producten overdragen naar de haven van Mohammedia. De haven van Kenitra zal zijn activiteit opstarten met de komst van PSA en Renault, hetgeen een zegen betekent en een weergaloze gelegenheid betekent, terwijl olie en gas de rest zal waarmaken.
- De Abda Doukkala-kern (met de havens van Jorf Lasfar en Safi), die de kerncentrale gebouwd door GDF-Suez en Mitsui zal bedienen en beschikken over de industriële- en havenfaciliteiten voor de behandeling van fosfaten van de openbare groep OCP.
- De Souss-Tensift-kern met de haven van Agadir zal zich hoofdzakelijk bezighouden met zijn visserijsector.
- De kern van de Zuidelijke havens van Marokko met de havens van Tan Tan, Laâyoune en Dakhla zal zijn activiteiten vooral concentreren op het vervoer van de visserijproducten maar ook op alle handelsactiviteiten.
De hergroepering van de havens, voor dewelke de investering op meer dan 74 miljard dirham wordt geschat – ongeveer 7 miljard euro – is bedoeld om het beheer en de organisatie van de Marokkaanse havens aan de internationale normen te laten voldoen en om een modern, coherent en efficiënt havensysteem te verwezenlijken, op basis van de synergiën tussen de verschillende havens.
Het idee van de regionalisering van de havens is bedoeld om een snelle ontwikkeling te verwezenlijken in alle Marokkaanse havens. Het gaat er om het vrijmaken van het scheepvaartverkeer in grote havens door gebruik te maken van de weinig of onderbenutte capaciteit in sommige havens[4].
Terwijl het land slechts beschikte over secundaire havens, ligt Marokko nu, volgens de VN in de Top 20 van de meest geconnecteerde landen. Deze spectaculaire stijging is namelijk te danken aan Tanger Med.
Volgens UNCTAD (orgaan van de Verenigde Naties verantwoordelijk voor de internationale handel) klom Marokko in 2014 op het gebied van maritieme connectiviteit naar de 16e plaats. Vóór de ingebruikname van de Tanger Med Port, stond het koninkrijk slechts op de 84e plaats. Voortaan bekleedt Marokko de eerste in Afrika en Latijns-Amerika. Komt na de Verenigde Arabische Emiraten (15e plaats), Italië (14), Spanje (13) en Frankrijk (12e plaats). Deze connectiviteitsindex meet het netwerk van de regelmatige lijnvaart van een land en zijn integratie in de wereldhandel. Tanger Med Port is vandaag verbonden met 63 landen op de 5 continenten[5].
In het hartje van Tanger Med …
Tanger Med is een industriehaven platform aangesloten aan 170 havens over de hele wereld en biedt een verwerkingscapaciteit aan tot 9 miljoen containers, 7 miljoen passagiers, 700.000 vrachtwagens en 1 miljoen voertuigen.
Tanger Med is een logistieke en industriële hub voor meer dan 750 bedrijven die een omzet vertegenwoordigen van 5.500 miljoen euro in diverse sectoren zoals auto-industrie, luchtvaart, logistiek, textiel en handel[6].
De bouwwerken van de haven werden gestart in mei 2010. Omdat Tanger Med bijna verzadigd was, zal Tanger Med 2 de totale capaciteit van containerterminals van het Tanger Med-complex van 6 tot 9miljoen TEU[7] brengen, waardoor Tanger Med de een toonaangevende overslag-hubs in de Atlantische Oceaan en de Middellandse Zee zal worden. De start van de werkzaamheden is voorzien tegen 2019.[8]
Ontwikkeld als een multisectoraal ontwikkelingsprogramma, heeft “Tanger Métropole” tot doel de stad uit te rusten met de infrastructuur die nodig is om beter te kunnen genieten van de ontwikkeling opgestart met de Tanger Med haven, de industriële cluster gedreven door de auto-industrie en de grote infrastructurele projecten zoals de ontwikkeling van de haven van de stad Tanger en de hogesnelheidstrein.
Dit ontwikkelingsplan, gespreid over een periode van vijf jaar (2013/2017), voorziet de inzet van 7,66miljard dirham – 718 miljoen euro – investeringen en betreft verschillende luiken zoals sport, cultuur, milieu, industrie, handel, wegen, de buurtinfrastructuren, gezondheidszorg, onderwijs, enz.
De meerderheid van de structurerende projecten[9] in de regio zal in dienst treden in 2017, vandaar het belang dit te laten gepaard gaan met een algemene verfraaiing van de stad. De deadline is dus niet toevallig gekozen.
Bij het einde van het programma zal “Tanger-Métropole” een metamorfose van de stad moeten hebben verwezenlijkt vanuit het perspectief haar in een kernpositie te plaatsen om een van de meest moderne en meest aantrekkelijke stedelijke centra op regionaal en internationaal niveau te worden.[10]
VRIJE ZONES
Bezorgd om zijn open handelsbeleid te versterken, de exportcapaciteiten te verbeteren en het in de maak zijnde wettelijk kader aan te vullen voor het aantrekken van buitenlandse investeringen, heeft Marokko preferentiële regelingen aangenomen, die afwijken van het gemene recht met betrekking tot de buitenlandse handel, buitenlandse valuta regelgeving en belastingen.
Vrije zones in Marokko:
- Vrije exportzone van Tanger
- Vrije zone Tanger Med Ksar el Majaz Mellousa 1 en 2
- Vrije zone van Dakhla en Laayoune:
- Vrije opslagzone voor koolwaterstoffen: Kebdana en Nador
- Vrije exportzone van Kénitra
DE MAROKKANSE MARITIEME CLUSTER
De vereniging werd opgericht in juli 2012 om de Marokkaanse maritieme industrie en de ontwikkeling ervan in zijn geheel te ondersteunen. Haar interventie is gegroepeerd rond het uitvoeren van studies en onderzoeken. Zij wil vooral ruimte bieden voor het denken, technisch, technologisch en regelgevend, en krachtige voorstellen brengen bij beleidsmakers. Haar activiteiten strekt zich uit van de scheepvaart tot de logistiek via de zeevisserij, de aquacultuur, de pleziervaart, duurzame zee-energie, wetenschappelijk en oceanografisch onderzoek, herstellen en bouwen van schepen, opleiding, tewerkstelling en maritieme wetgeving.
HET PLAN HALIEUTIS
Wanneer men het over de zee heeft, kan men de visserijsector niet negeren. Hier ook wenst Marokko een nieuwe dynamiek te ontwikkelen in de visserijsector en dit aan de hand van het “Plan Halieutis”
Concreet werd dit plan gelanceerd op 29 september 2009, onder het voorzitterschap van koning Mohamed VI en is gebaseerd op drie strategische krachtlijnen, namelijk:
- De duurzaamheid: zorgen voor de duurzaamheid van de sector voor de komende generaties
- Prestaties: efficiënt beheer van uitrusting en de landingsinfrastructuren en uitvoering van een kwaliteitscontrolemechanisme om de consument toegang tot producten met een hoog veiligheidsniveau te garanderen op het gebied van hygiëne en gezondheid.
- Concurrentievermogen: met goed gewaardeerde en concurrerende producten, door de toegang tot grondstoffen voor de industrieën te vergemakkelijken door te focussen op de meest veelbelovende markten.
Daarenboven heeft het plan Halieutis tot doel het informele te beperken, het aantal directe en indirecte banen in de sector te vermeerderen, het zakencijfer van de export te verhogen en de consumptie van vis in Marokko te stimuleren. Het geheel door principes van duurzame ontwikkeling in acht te nemen – economisch, sociaal en ecologisch verantwoord.
LANDBOW EN AGRO-INDUSTRIE
In september 2012 meldden we de eerste resultaten van het strategisch beleid geïmplementeerd in het kader van het Green Marokko Plan. De gezondheid van de agrarische sector voor 2015 – 2016 is ver weg van deze werkelijkheid.
Gekenmerkt door bijzonder ongunstige weersomstandigheden, toonde het platteland een duidelijke teruggang. De graanproductie op zichzelf bedraagt slechts 33,5 miljoen kwintalen tegen 110 miljoen in 2014-2015. In kwestie, een ernstig tekort aan neerslag, slecht verdeeld en een te hete herfst.
Het Green Marokko Plan (Plan Maroc Vert (PMV)) werd in 2008 aangenomen om de agrarische sector, die na een sterk interventionisme voor vele jaren werd genegeerd, te doen herleven. Het doel van PMV is eenvoudig: van de landbouw opnieuw een van de groeimotoren van de nationale economie maken in de komende vijftien jaar. Het streefniveau: kleine tot middelgrote familiebedrijven en ondernemende bedrijven met grote oppervlakten en toegang tot kapitaal.
Vandaag is de sector goed voor 19% van het nationale BBP. Het wordt samengesteld uit de landbouw (15%) en agro-industrie (4%). Een totaal van 4 miljoen mensen zijn in deze sectoren tewerkgesteld, waaronder 100.000 werkzaam zijn in de agro-industrie. De verwachte resultaten van het PMV zijn een verdubbeling van het agrarische BBP, het creëren van 1,5 miljoen banen en de verhoging van het landbouwinkomen van 2 of 3 binnen een periode van vijftien jaar.
Om haar doelstellingen te bereiken, steunt het PMV op twee pijlers. De ene ondersteunt de productie van de voedingsmiddelensector door de ontwikkeling van 1000 projecten te versnellen en de landbouwsector te moderniseren om hem meer concurrentieel te maken. De andere richt zich op de kleine landbouw door het scheppen van 545 projecten die de professionalisering van kleine bedrijven zullen ondersteunen.
Het PMV vertegenwoordigt een investering van 10 miljard DH tegen 2020 en zal 6 landbouwkernen oprichten, namelijk in Meknes, Berkane, Souss, Gharb, Tadla en Haouz.
Het plan wordt uitgevoerd door het Agentschap voor Agrarische Ontwikkeling (l’Agence pour le Développement Agricole (ADA)).
DE INFRASTRUCTUREN
De rondweg van Rabat en de Mohammed VI Brug.
Met een afstand van 42 km, is de rondweg van Rabat een onderdeel van het beleid van grote structurerende projecten. Door de belangrijke snelwegen van het Zuiden, het Centrum, het Noorden en het Oosten van het land te verbinden, zal dit project toelaten het verkeer te ontlasten op de bestaande ringweg van de stad Rabat, gekenmerkt door een hoge concentratie aan vrachtverkeer. Deze nieuwe wegeninfrastructuur begint aan de bestaande snelweg Casablanca-Rabat ten noorden van Skhirat. Op het gebied van bereikbaarheid en connectiviteit, bevat de rondweg van Rabat een aantal ordeningen: een vertakking met de snelweg Casablanca-Rabat, een verkeersknooppunt voor de nieuwe stad van Tamesna, een verkeersknooppunt ter hoogte van de gemeente Menzeh die uitgeeft op de Mohammed VI laan (Rabat), een verkeersknooppunt in Sala Al Jadida en een ander ter hoogte van Technopolis.
De rondweg van Rabat steekt de Oued Bouregreg over met een uitzonderlijke structuur, namelijk de “Mohammed VI brug”. Dit is de langste tuibrug van Afrika, met zijn 950 meter, zijn twee torens van 200 meter hoog – het symbool van de steden Rabat en Salé – en zijn meer dan 30 meter brede bruggendek.
Een uitgebreid routeplan voor 2035 werd gelanceerd om de bestaande infrastructuren te verbeteren en nieuwe wegen te bouwen. Het doel is om 3.000 km snelwegen te bereiken tegen 2030, 5.500 km wegen en 2.100 km snelwegen met een totale investering van 96 miljard dirhams.
De snelweg El Jadida – Safi
Ondanks een vertraging van meer dan anderhalf jaar, werd de nieuwe snelweg tussen El Jadida en Safi geopend op 16 augustus 2016. Door het verlagen van de reistijd tussen de twee steden met anderhalf uur, wordt de stad Safi bereikbaar in 2 uur 30 vanuit Casablanca.
De Marokkaanse TGV
Het Marokkaans project voor de hogesnelheidstrein, opgestart in 2007, bevindt zich in de laatste fase. Het eerste gedeelte tussen Tanger en Kenitra wordt voltooid en de locomotieven, afgeleverd door het Franse Alstom in 2015 zal eindelijk in dienst genomen worden midden 2018. Het zal Tanger toelaten Rabat te bereiken in 1u20 en Casablanca in 2u10 tegen 5 uur vandaag. De hogesnelheidstrein vertegenwoordigt een investering van 2,1 miljard euro en is een echte innovatie voor Marokko, die de eerste zal zijn om treinen te kunnen laten rijden op zijn netwerk aan 320 km/u.
NATIONAAL VERBOND VOOR DE INDUSTRIËLE OPKOMST
De Marokkaanse industriële sector heeft zich verbonden tot een groeidynamiek sinds het opstarten van het “Plan Emergence” en het afsluiten van het “Pacte National pour l’Emergence Industrielle”.
Tot op heden zijn tastbare resultaten merkbaar. Zo merkt men het scheppen van 110.000 banen in de industrie tussen 2008 en 2011, een stijging van 22% van de export van de sector, een duidelijke evolutie van de infrastructuren en de implementatie van wereldwijde marktleiders, toenemende buitenlandse directe investeringen naar een gemiddelde jaarlijkse groei van 23% sinds 2009.
Deze prestaties hebben Marokko betere positie geboden op de wereldmarkten als geloofwaardige en concurrerende industriële bestemming.
De nieuwe strategie verspreid over de periode 2014-2020 is gebaseerd op het verwezenlijken van functionerende ecosystemen, met als doel de waardeketen te integreren en de plaatselijke relaties tussen grote bedrijven en KMO’s te versterken. Zo zou een half miljoen banen geproduceerd worden in een sector die zo ook zijn bijdrage tot het BBP aanzienlijk zal zien toenemen van 14% tot 23%.
Om deze ecosystemen te verwezenlijken kan de industrie rekenen op een budget van 20 miljard MAD om zich te consolideren, te moderniseren en zijn vervangcapaciteit van ingevoerde producten uit te breiden. De strategie steunt ook de Afrikaanse roeping van Marokko, de leidende economische figuren uit de sector aan te sporen de Afrikaanse landen te beschouwen als bevoorrechte partners in de zin van het creëren van een toegevoegde waarde.
AUTOINDUSTRIE
De groei van beide Renault-sites in Tanger en Casablanca en de toekomstige opening van de PSA-fabriek in Kenitra in 2019 heeft het zakencijfer van de Marokkaanse auto-industrie versterkt, dit zal naar verwachting de symbolische 100 miljard dirham bereiken tegen 2020, het zij 10 miljard euro, terwijl het zich op dit moment bevindt op 60 miljard. De huidige productiecapaciteit bedraagt 650.000 voertuigen, de overheden en het bedrijfsleven willen ze naar één miljoen brengen.
De nakende komst van PSA in Kenitra betekent ook de komst van de Aziatische autoglas reus Asahi (AGC Automotive Europe), gevestigd in Kenitra. Deze fabriek wordt geopend in 2019 en zal zich richten, in aanvulling op de Renault- en PSA-groepen, tot de Europese markt en Noord-Afrika. Een totaal van 600 banen zullen worden gecreëerd door de aanwezigheid van Asahi.
De sector telt momenteel meer dan 180 sites en de totale werkgelegenheid, die in 2016 met 57% is gestegen bereikt een totaal van 118.000 betrekkingen.
LUCHTVAART
De komst van de Franse “Bombardier” in Casablanca in oktober 2014 heeft aan de sector een impuls geschonken door rond de fabriek een waar ecosysteem te verwezenlijken. Gelegen in de vrije zone “Midparc”, voorbestemd om een luchtvaart-eiland te worden, is de fabriek vrijgesteld van vennootschapsbelasting gedurende vijf jaar om nadien gebruik te kunnen maken gedurende 20 jaar van een tarief van 8,75%. Tegen 2020 zullen 850 banen gecreëerd worden voor een investering van 200 miljoen dollar.
BANKEN EN VERZEKERINGEN
Laat ons ook de uitstekende gezondheid van de bank- en de verzekeringssector van het Koninkrijk Marokko onderstrepen. Instellingen vaak bekend om hun kwaliteit, hun stabiliteit en hun aanwezigheid in de Arabische landen en in Afrika. Bovendien, vertegenwoordigen de beroepsopleiding en de ICT-sector (informatie- en communicatietechnologie) uitstekende zakelijke kansen voor Belgische bedrijven.
« MAROC NUMERIC DIGITAL 2020 »
Het digitale tijdperk en het gebruik van informatie- en communicatietechnologie (ICT) is een belangrijk onderdeel van de huidige economie. Na het “Plan Digital Marokko 2013”, die in een aanzienlijk aantal dingen was geslaagd, maar er is nog niet in geslaagd was om de digitale kloof te dichten, heeft het Koninkrijk een nieuw plan “Maroc Numeric Digital 2020” opgestart, aangekondigd voor de Koning op 27 juni 2016 door de minister van Industrie, Moulay Hafid El Alamy en eind juli 2016 voorgesteld aan de leden van de vakorganisatie van de sector, de APEBI in Casablanca.
De doelstellingen van het plan zijn voornamelijk om de digitale kloof te verminderen, door het online realiseren van 50% van de administratieve procedures en door het aansluiten van 20% van de Marokkaanse KMO’s. Een andere doelstelling is de veralgemening van gratis wifi in de openbare ruimtes. Daarnaast voorziet men programma’s voor digitaal alfabetisme reeds vanaf de basisschool. Een cijfer om te onthouden: 30.000 professionals bereiken in 2020.
Het agentschap voor de ontwikkeling van de digitale economie (Agence de Développement de l’Economie Numérique (ADEN)) werd opgericht om de realisatie van het plan uit te voeren. Het zal digitale ambitie van het koninkrijk koesteren door de digitalisering van de openbare diensten uit te voeren.
Zo hoopt Marokko de eerste hub van de digitale economie in Afrika geworden te zijn. Bilan in 2020.
Als besluit voor dit dossier vroegen we aan de heer Takis Kakayannis, Economisch- en Handelsadviseur bij het Consulaat-Generaal van België in Casablanca te reageren op de economische aantrekkelijkheid van Marokko:
“Marokko is een Franstalig land, dit heeft een meerdere voordelen voor de bedrijven. Ten eerste bestaat er geen taalbarrière. Vervolgens, gezien de aanbestedingen in het Frans gebeuren, is de concurrentie vrij beperkt en krijgen Europese ondernemingen alle kansen. De “made in Belgium” wordt gewaardeerd en is erkent. België wordt positief beschouwd, als de hoofdstad van Europa. Een ding is zeker, als je zaken wilt doen in Marokko, zal je terugkeren!”.
Gauthier Demaret en Nada Nebbou (St.)
[1] Bron: Wereldbank
[2] Lees ons artikel over de “Groene Energie”, de COP 22 en Marokko
[3] Bron: Wereldbank
[4] http://aujourdhui.ma/economie/transport-maritime-marocain-de-grandes-opportunites-pour-une-faible-offre
[5] http://www.challenge.ma/connectivite-maritime-le-maroc-a-la-16-eme-place-mondiale-44272/
[6] http://www.tmsa.ma/groupe/groupe-tmsa/organisation/presentation_generale/
[7] TEU is de aanduiding voor de afmetingen van containers. De afkorting staat voor Twenty Foot Equivalent Unit. Omvat zowel containers van 20 voet als van 40 voet. Gebruikt om het berekenen van het volume de vereenvoudigen in een terminal of in een ship.
[8] http://www.tmpa.ma/activites-services/activite-conteneurs/
[9] De haven Tanger Med 2, de omschakeling van de haven van Tanger stad, de hogesnelheidstrein Tanger-Casablanca a
[10]http://www.dimabladna.ma/index.php?view=items&cid=119%3Aactualites&id=10147%3Atanger-une-metropole-de-premier-plan-en-devenir&format=pdf&option=com_flexicontent
